مستند نگاری/ مسجد فخرالدوله

مستند نگاری/ مسجد فخرالدوله نمایی از مسجد فخرالدوله تاریخ: ۱۳ آذر ۱۴۰۳ مسجد فخرالدوله (فخرآباد) حوالی دروازه شمیران برای بررسی جایگاه این محله و مسجد بزرگی که در آن واقع شده است نیاز داریم تا کمی بیشتر از اشرف الملوک ملقب به فخرالدوله بدانیم. او نهمین دختر مظفرالدین شاه،خواهرزاده عبدالحسین میرزا فرمانفرما و دخترخاله دکتر محمد مصدق بود. وی مادر دکتر علی امینی نخست وزیر پهلوی دوم هم محسوب می شود. او کسی بود که بیست و هشت یتیم را تا زمان مرگ اش سرپرستی کرد. بانو فخرالدوله از اعیان و اشراف سلطنت قاجار بود اما همواره سعی در اصلاح و بازسازی و توسعه داشت به طوری که راه اندازی اولین تاکسیرانی تهران از جلمه اقدامات او به حساب می آید. اما مسجد «فخر» یا همان مسجد فخرالدوله که قصد کردیم در مورد وضعیت آن گزارشی تهیه کنیم، مسجدی است که سنگ بنای ساخت آن از سوی میرزا علیخان امین الدوله صدراعظم در سال 1324 گذاشته شد. آن مرحوم معماری مسجد را به عهده نیکلای مارکوف، معمار برجسته روسی گذاشت اما این مسجد هنوز به پایان نرسیده بود که صدر اعظم از دنیا رفت و باقی کار بر دوش دخترش فخرالدوله افتاد و او نیز با مدیریت هرچه تمام تر کارهای ساخت مسجد را به پایان رساند و آن را وقف کرد. محله دروازده شمیران از قدیمی ترین محلات تهران محسوب می شود. جایی که در قدیم الایام برای خودش کیا و بیایی داشته است. گفته می شود اعیان و اشراف تهران روزگاری در این محله زندگی می کردند اما این اتفاق نمی افتاد و این محله هرگز سر زبان ها نبود اگر مرحومه فخرالدوله که دستی هم به خیر داشت این محله را آباد نمی کرد. زنی که به توصیف رضاخان تنها مرد خاندان قاجار بود. رضاخان گفته بود: قاجاریه یک مرد و نیم داشت، مردش فخرالدوله و نیم مردش آقا محمد خان قاجار بود. به گواه کتیبه موجود در مسجد، ۴ سال طول کشید تا مسجد فخرالدوله با آمیزه‌ای از معماری آشنای دوران قاجار و رنگ و لعاب مدرن معماری فرنگی ساخته شود. در بد ورود به مسجد، معماری منحصربه‌فرد آن که با قرینه‌سازی‌های متعدد جلوه‌ای خاص پیداکرده جلب توجه می‌کند. «علیرضا زمانی» تهران‌پژوه، درباره گرایش معماری مسجد فخرالدوله به پرستشگاه‌های بیزانس می‌گوید: «مناره‌های کوچکی که مارکوف در ساخت بنا به کار برده است، از ویژگی‌های معماری بیزانسی تاثیر پذیرفته و حال و هوایی متفاوت با دیگر مساجد تهران به این مسجد قدیمی داده است. مارکوف با تکرار مناره‌های کوچک و استفاده از گنبد خوابیده که از ویژگی‌های معماری دوران قاجار بود و در مسجد سپهسالار هم دیده می‌شود، باز هم از هنر بیزانسی الهام گرفته است.» قرینه‌سازی‌ در معماری مسجد فخرالدوله در شبستان و صحن مسجد نیز دیده می‌شود. چهار محراب مسجد که در چهار سوی شبستان بنا شده، نمونه‌ای از این قرینه‌سازی‌هاست که نمایی متفاوت به شبستان مستطیل شکل آن بخشیده است. گنبد کاشی‌کاری فیروزه‌ای رنگ مسجد هم که با طرح‌های ختایی و اسلیمی تزیین شده زیبایی بنای آن را دوچندان کرده است. در قسمت پایین گنبد، کتیبه‌ای کاشی‌کاری قرار دارد که آیاتی از قرآن روی آن نقش بسته و در محاصره دیواره سفید رنگ داخل مسجد توجه بازدیدکنندگان را جلب می‌کند. سازنده و کاشی‌کار محراب مسجد استاد علی کاشی‌تراش اصفهانی و خطاط وقف‌نامه آن نیز ابراهیم طالقانی است. مارکوف که بود؟ مارکوف معماری اسلامی و شیوه‌های سنتی احداث بناهای ایرانی و مصالح محلی از قبیل آجر، سنگ، کاشی و گچ را می‌ستود. در واقع، آجرهای خشتی که وی به کار می‌برد، به نام آجر مارکوفی مشهور شد. شهر تهران در دههٔ اول و دوم قرنِ جاری پر از ساختمان‌هایی به سبک او شد، سبکی که تلفیق چهار نوع فرهنگ را به نمایش می‌گذاشت: مدرن، التقاطی، غربی و ایرانی. آرت دکو و جریان‌های موازی در اروپا و آمریکا استفاده از نتایج پژوهش‌های باستان‌شناسی، به خصوص نتایج مربوط به دوران اسلامی و صفوی در طراحی بر روشِ معماریِ مارکف تأثیر گذاشتند. استفاده از فناوری محلی متأثر از کشفیات باستان‌شناسی در طراحیِ بناها از دیگر ویژگی‌های کارِ مارکف بود. مقبره او در گورستان دولاب تهران قرار دارد.